SFIDAT E FINANCIMIT TË POLITIKËS FISKALE NË ТЕЈKALIMIN E KRIZËS DHE RIMËKËMBJEN E EKONOMISË
Pikërisht në ditën e sotme, 30 vite më parë, u votua buxheti i parë që nga shpallja e pavarësisë së vendit tonë. Kjo ishte mjaft domethënëse për hedhjen e themeleve të shtetit. Që atëherë, çdo vit, me propozimin e Ministrisë së Financave, Qeveria e parashtron Propozim buxhetin në Kuvend, me të cilin planifikohen mjete për zhvillim ekonomik, projekte kapitale, shëndetësi, arsim, siguri, ekologji, shkencë dhe kulturë. Me pak fjalë, në kohë të mira ky është plan për rritje dhe zhvillim, ndërsa në kohë krize është reagim ndaj tejkalimit të sfidave. Prandaj është mjaft e logjikshme që sot të flas për buxhetin, financimin e tij dhe kahjen në të cilën orientohemi me politikën fiskale, në kontekstin e situatës aktuale.
Rimëkëmbja e ekonomisë sonë është prioritet dhe përpjekjet tona si Qeveri fokusohen tërësisht në këtë drejtim. Vitin e kaluar, me rritjen e PBB-së prej 4% dhe uljen e shkallës së papunësisë në nivelin historikisht më të ulët prej 15.2%, ekonomia vendase filloi të rimëkëmbet nga kriza më e madhe ekonomike në botë gjatë njëqind viteve të fundit.
Reagim i ri ndaj sfidave të reja ekonomike
Tani përballemi me sfida të reja. Shumica e ekonomive në botë nuk mbeten imun ndaj presioneve të çmimeve në tregjet botërore të produkteve parësore. Këto u krijuan vitin e kaluar si rezultat i çrregullimeve të zinxhirëve të furnizimit pas pandemisë, tensioneve gjeopolitike dhe ndryshimeve klimatike. Në fillim të këtij viti, ata arritën kulmin me invazionin rus ndaj Ukrainës. Gjatë kësaj periudhe, çmimi i naftës për fuçi për herë të parë që nga viti 2008, tejkaloi 130 dollarë për fuçi. Çmimi i gazit në bursat evropiane arriti rekorde të reja prej 2.000 dollarë për 1 mijë metër kub, ndërsa çmimi për 1 megavat orë energji elektrike tejkaloi 400 euro (për krahasim, në vitin paraprak ishte katër herë më i ulët). Rritje dyshifrore në nivel vjetor në bursat botërore shënuan edhe çmimet e drithërave dhe produkteve të tjera ushqimore bazë.
Që nga fillimi i vitit, në shumicën e vendeve inflacioni arriti në nivelin më të lartë gjatë viteve të fundit. Për shembull, në muajin mars, norma e inflacionit të ekonomisë më të madhe në eurozonë, Gjermani, arriti nivelin më të lartë prej 7.3% gjatë 30 viteve të fundit, (gjë që mund të kontribuojë që Banka Qendrore Evropiane ta rishqyrtojë politikën e saj aktuale monetare). Përndryshe, sipas të dhënave të publikuara të deritanishme, norma e inflacionit në eurozonë që nga fillimi i vitit mesatarisht është rreth 5.5%, ndërsa mesatarja e 27 vendeve anëtare të Bashkimit Evropian është rreth 6%. Në disa vende ka rritje të lartë të kostove të jetesës, për shembull Lituania ka rritje dyshifrore prej 13.1% në dy muajt e parë. Inflacioni është përshpejtuar edhe në rajon, që nga fillimi i vitit, me normë mesatare prej rreth 6.5%. Rritja më e lartë e kostove të jetesës është shënuar në Serbi me 8.5%, Bosnje dhe Hercegovinë me 7.5% dhe Kosovë me 7.3%. Në dy muajt e parë të këtij viti, rritja e kostove së jetesës në vendin tonë shënon 7.1%.
Presionet e çmimeve, së bashku me dozën e e lartë të pasigurisë ekonomike si rezultat i luftës në Ukrainë, krijuan nevojën e reagimit të hartuesve të politikave. Frika nga stagflacioni – normat e larta të inflacionit, së bashku me normat e ulëta ose atyre negative dhe rritjes së shkallës së papunësisë, shtynë qeveritë dhe disa pushtete monetare që të ndërmarrin masa adekuate për parandalimin e këtij fenomeni.
Pothuajse të gjitha qeveritë në Evropë, madje edhe në korniza botërore prezantuan masat antikrizë për përkrahjen e standardit të jetesës së qytetarëve dhe ekonomisë. Qeveria jonë reagoi që nga viti i kaluar, kur filluan të ndjehen presionet e para nga e ashtuquajtura krizë energjetike. Për t’i amortizuar lëvizjet e tregut sa i përket çmimit të energjisë elektrike, vendosëm lehtësime tatimore duke ulur normën e TVSH-së për konsumatorët përfundimtarë. Gjithashtu, përmes buxhetit u subvencionuan edhe diferencat e larta ndërmjet çmimit të tregut të energjisë elektrike dhe çmimit të paguar nga konsumatorët e rregullt.
Reaguam shpejt, pas aksionit ushtarak në Ukrainë, duke miratuar pako të re prej 26 masave antikrizë, me vlerë 400 milionë euro. Pakoja përfshin lehtësime tatimore, përkrahje direkte financiare dhe kredi pa interes për kompanitë. Qëllimi është përkrahja e standardit të qytetarëve, mbrojtja e kategorive të ndjeshme të qytetarëve, si dhe kompanitë dhe ekonomia. Efektet e politikave të tilla dhe masave antikrizë janë tashmë të dukshme, duke pasur parasysh përfshirjen dhe kohëzgjatjen e tyre. Pra, krahasuar me vendet e tjera të rajonit, kemi çmimet më të ulëta të produkteve ushqimore bazë, me atë edhe shportën e konsumatorit, si dhe çmimet e karburanteve dhe energjensave (duke mos përjashtuar rëndësinë e raportit të çmimeve me pagën mesatare).
Leksionin që morëm nga kriza ekonomike e shkaktuar nga Covid-19 është se reagimi energjik i hartuesve të politikave kontribuoi në amortizimin e efekteve mbi ekonominë. Megjithatë, njëkohësisht, masat fiskale nënkuptonin deficit më të lartë buxhetor dhe rritje të borxhit publik për disa pikë përqindjeje në pothuajse të gjitha ekonomitë. Aksione kërkojnë edhe zhvillimet aktuale, edhe pse të ndryshme nga kriza e koronës (kur kishim mbyllje të tërësishme të disa sektorëve ekonomikë). Për ekonominë tonë, reagimi fiskal i deritanishëm vlerësohet rreth 615 milionë euro. Planifikohen masa shtesë në fushën e bujqësisë, veçanërisht për kulturat kryesore dhe në përgjithësi për gjithçka që është prekur nga goditja e çmimeve.
Gjithashtu vrojtohen sasitë dhe çmimet e produkteve bazë në treg dhe çmimet për të reaguar në kohën e duhur. Ndërkohë, po kërkohen mënyra për përkrahjen e komunave dhe ndarjen e barrës nga kriza energjetike. Prandaj, Qeveria tashmë po ndërmerr masa edhe për kursime shtesë në sektorin publik me uljen e kostove të mallrave dhe shërbimeve për 10%, si dhe minimizimin e kostove joproduktive për mobilje, automjete dhe optimizim të udhëtimeve zyrtare.
Hapat e mëtejshëm mbeten rishikimi (me projeksione të rishikuara makroekonomike dhe fiskale), si dhe mënyra e financimit të masave për zbutjen e efekteve të krizës aktuale, duke ruajtur komponentin e rritjes së ekonomisë dhe njëkohësisht duke ruajtur kornizat e konsolidimit fiskal në periudhë afatmesme në kushtet e rritjes së çmimeve dhe normave të interesit.
Këtu del në pah metafora e çështjes së çekanit dhe kudhrës – deri kur dhe në çfarë mase do të jetë stimuli dhe konsolidimit fiskal.
Cili është pragu i borxhit që nuk do ta rrezikojë rritjen?
Në vitin 2020, bota regjistroi rritjen më të madhe të borxhit në nivel vjetor që nga Lufta e Dytë Botërore. Bota u godit nga kriza globale shëndetësore dhe recesioni i thellë. Si rezultat i zvogëlimit të të hyrave dhe rritjes së shpenzimeve, borxhi global u rrit në 226 trilionë dollarë ose sipas të dhënave të FMN-së, borxhi global u rrit për 28 pikë përqindjeje në 256% të PBB-së në vitin 2020. Një pjesë e konsiderueshme e kësaj rritjeje i takon borxhit publik, pasi borxhi publik global arriti rekordin prej 99% të PBB-së. Rritja e borxhit publik është veçanërisht e dukshme në ekonomitë e zhvilluara, ku u rrit prej rreth 70% të PBB-së në vitin 2007 në 124% të PBB-së në vitin 2020.
Rritja e deficitit fiskal ishte kryesisht pasojë e rënies së theksuar të të hyrave të buxhetit për shkak të recesionit, si dhe rritjes së shpenzimeve për shkak të masave të gjera fiskale për ballafaqimin e krizës shëndetësore dhe ekonomike. Borxhi publik global në vitin 2020 u rrit për 19 pikë përqindjeje të PBB-së, ose afërsisht në të njëjtin nivel si gjatë dy viteve të krizës financiare globale, përkatësisht viteve: 2008 dhe 2009. Ekonomitë në zhvillim, edhe pse kontribuan më pak në rritjen e përgjithshme të borxhit gjatë pandemisë, u ballafaquan gjithashtu me borxh më të lartë, kryesisht për shkak të rënies së lartë të PBB-së nominale.
Borxhi privat u rrit për 14 pikë përqindjeje të PBB-së në vitin 2020, ose pothuajse dyfish më shumë në raport me krizën financiare globale, duke reflektuar natyrën e ndryshme të dy krizave. Gjatë pandemisë, qeveritë dhe bankat qendrore përkrahën huamarrjen e mëtejshme të sektorit privat për të ndihmuar në mbrojtjen e jetesës dhe standardit, ndërsa gjatë krizës financiare globale, sfida ishte kufizimi i dëmit nga shfrytëzimi i tepërt të saj prej sektorit privat. Andaj, me rëndësi është që të theksohet koordinimi ndërmjet pushteteve fiskale dhe monetare gjatë krizës, në drejtim të përkrahjes së ekonomisë dhe ruajtjes së stabilitetit financiar.
Rritja e borxhit gjatë krizës së covidit u justifikua me nevojën për të mbrojtur jetën e njerëzve, për të ruajtur vendet e punës dhe për të shmangur valën e mbylljes së bizneseve. Nëse qeveritë nuk do të kishin ndërmarrë masa gjatë krizës së Covid-19, pasojat sociale dhe ekonomike do të kishin qenë shkatërruese. Megjithatë, borxhi shton ndjeshmërinë e ekonomive, veçanërisht kur ashpërsohen kushtet e financimit.
Ekzistojnë shumë punime dhe hulumtime nga ekonomistë që shqyrtojnë raportin midis borxhit publik dhe rritjes ekonomike. Një nga punimet më të cituara është “Rritja në një kohë borxhi” nga Carmen Reinhart dhe Kenneth Rogoff. Duke analizuar të dhënat për borxhin publik si përqindje e PBB-së dhe rritjes ekonomike gjatë 200 viteve radhazi për 44 vende, konkluduan se normat e borxhit publik mbi 90% të PBB-së ngadalësojnë rritjen e ekonomisë. Ndërsa politikanët në Evropë dhe SHBA iu referuan këtyre të dhënave në kontekstin e konsolidimit fiskal, studiues të tjerë duke shfrytëzuar të dhënat e njëjta, por me metoda të tjera hulumtuese arritën rezultate kontradiktore, përkatësisht se nuk ekzistojnë dëshmi se rritja e borxhit publik ndikon negativisht në rritjen ekonomike. Kjo, edhe më tej mbetet çështje e hapur e debatit shkencor të ekonomistëve, por edhe në aspekt politik ndërmjet hartuesve të politikave ekonomike, si dhe në kontekstin e ekonomisë politike për ridistribuimin e të ardhurave midis gjeneratave.
Sipas vlerësimeve të Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe ekspertëve nga vendet e Evropës Qendrore, Lindore dhe Juglindore, pragu prej 70% nuk do të ndikojë negativisht në rritjen ekonomike të këtyre ekonomive.
Borxhi publik në vendin tonë: ulje për disa pikë përqindjeje krahasuar me vitin 2020
Borxhi ynë publik është shumë më poshtë këtyre pragjeve. Sipas të dhënave të fundit për borxhin shtetëror dhe atë publik në vendin tonë, në fund të muajit janar të këtij viti ato shënuan resprektivisht 48.7% dhe 57%. Borxhi i garantuar është 7.95% në raport me fundin e vitit 2020. Kjo paraqet rënie prej 4 pikë përqindje të borxhit publik dhe 3.2 pikë përqindje të borxhit shtetëror. Përndryshe, sipas rregullave fiskale të përcaktuara si kritere të Mastrihtit, të cilat tashmë janë pjesë integrale e Ligjit të propozuar për buxhetet, i cili është në procedurë parlamentare, parashihen pragje prej 60% për borxhin e përgjithshëm dhe 15% për borxhin e garantuar si përqindje e PBB-së, sipas të cilëve borxhi publik kumulativisht mund të arrijë nivelin prej 75% të PBB-së. Sigurisht, propozim ligji i ri për buxhetet përcakton që deficiti buxhetor të mos ta tejkalojë nivelin prej 3% të PBB-së.
Sipas Strategjisë së rishikuar të borxhit publik 2022-2024 (me perspektivë deri në vitin 2026) pritshmëritë ishin që vitin 2021 ta përmbyllim me borxh publik prej 61.2% dhe borxh shtetëror prej 52%. Por, arritjet ishin pak më të ulëta se ky projeksion. Për këtë vit, pritshmëritë për borxhin publik dhe shtetëror sipas strategjisë janë që ato të jenë 63.5% dhe 53.4%, por duhet pasur parasysh edhe baza më e ulët startuese, si dhe ngjarjet më të fundit në Ukrainë.
Këtë vit, sipas Buxhetit për vitin 2022, nevojiten 894.9 milionë euro për financimin e deficitit të buxhetit dhe detyrimeve që maturojnë për pagesë në tregun e jashtëm dhe të brendshëm (nga të cilat 545.2 milionë euro për mbulimin e deficitit të buxhetit, 186 për pagesën e borxhit të jashtëm dhe borxhit të brendshëm dhe 164 milionë euro për pagesën e interesit). Burimet nga të cilat do të financohen këto nevoja janë letrat shtetërore me vlerë në tregun e brendshëm në vlerë prej 350 milionë euro, eurobondi i cili fillimisht u planifikua në vlerë prej 250 milionë euro, huatë nga institucionet ndërkombëtare për financimin e projekteve në vlerë prej rreth 95 milionë euro dhe shfrytëzimi i depozitave në vlerë prej rreth 203 milionë euro. Prandaj, siç e shpjegoj më tej në tekst, për përkrahjen e ekonomisë dhe për shmangien e stagflacionit të mundshëm, rekomandohet që të përqendrohemi në burimet e jashtme të financimit.
Deficiti i buxhetit për vitin 2022 është projektuar në 4.3%. Sipas strategjisë fiskale 2022-2024 (me perspektivë deri në vitin 2026), planifikohet ulja e deficitit buxhetor në 3.5% në vitin 2023, 2.9% në vitin 2024, 2.5% në vitin 2025 dhe 2.2% në vitin 2026. Sipas kësaj, pritshmëritë për borxhin publik dhe atë shtetëror janë që deri në vitin 2026 këto shifra të ulen përkatësisht në 56.5% dhe 50%.
Siç theksova, konsolidimi fiskal është pjesë e strategjisë sonë fiskale. Orientohemi drejt racionalizimit maksimal të shpenzimeve, me rritjen e njëkohësishme të komponentit zhvillimor të buxhetit. Njëkohësisht, ndërmerren aktivitete më sistematike për rritjen e të të hyrave – si masat dhe aktivitetet në luftën kundër ekonomisë gri dhe përmirësimi i kapaciteteve të institucioneve për arkëtimin e detyrimeve.
Sigurisht që duhet të merret parasysh edhe situata e krijuar me rritjen e çmimeve të energjensave. Ashtu si gjatë krizës së Covid-19, nëse nuk reagohet në kohë, do të ketë pasoja të konsiderueshme sociale dhe ekonomike. Reagimi i deritanishëm nënkupton më pak të hyra tatimore dhe shpenzime fiskale shtesë për përkrahjen e qytetarëve dhe kompanive. Gjithashtu, duhet pasur parasysh se edhe pse pasqyra epidemiologjike është përmirësuar ndjeshëm dhe kriza shëndetësore është vënë nën kontroll, nevojitet ende kohë për ta rikthyer plotësisht besimin e konsumatorëve dhe investitorëve.
Disa sektorë dhe kompani janë ende të ndjeshme për sa i përket likuiditetit dhe solvencës (aftësisë paguese). Aspekt tjetër është edhe pasiguria ekonomike si rezultat i krizës ruso-ukrainase dhe rritjes së inflacionit, që kontribuojnë në maturi më të madhe në konsum. Prandaj, me rëndësi është që të vazhdohet përkrahja e rimëkëmbjes së ekonomisë, pasi rimëkëmbja ekonomike e ngadalësuar dhe afatgjate mund të kontribuojë gjithashtu në rritjen e borxhit publik si përqindje të PBB-së.
Këtu dua të theksoj se qeveria është e gatshme në drejtim të ndërmarrjes së masave të reja për të mbrojtur standardin e jetesës së qytetarëve dhe për ta përkrahur rimëkëmbjen e ekonomisë.
Sigurimi i kapitalit të ri nga jashtë që të mos “tkurret” sektori real (crowding out of the real sector)
Lidhur me mënyrën e financimit të deficitit të buxhetit, do shpjegoj se pse rekomandohet mbështetja më e madhe në burime të jashtme. Bartja e kapitalit të ri nga jashtë plotëson rezervat devizore dhe siguron kushte për zhvillimin e politikës monetare të relaksuar. Fluksi hyrës i financimit të jashtëm kompenson një pjesë të rënies së remitancave dhe investimeve të huaja direkte dhe ndihmon në financimin e deficitit tregtar dhe deficitit të llogarisë rrjedhëse. Në këtë mënyrë nuk do të ketë “tkurrje” të qasjes në mjete financiare të sektorit real në tregun e brendshëm financiar dhe huamarrja e shtetit nuk do të ndikonte në politikën monetare dhe normat e interesit në tregjet e brendshme financiare.
Në nivel global, politika monetare po e zhvendos fokusin drejt inflacionit të rritur dhe pritshmërive lidhur me inflacionin. FED dhe Banka e Anglisë kanë rritur tashmë normën bazë të interesit, ndërsa BQE njofton se vendimet e tyre do të varen vetëm nga treguesit dhe pritshmëritë makroekonomike. Me rritjen e normave të interesit për parandalimin e rritjes së inflacionit, kostot e huamarrjes rriten si për sektorin privat ashtu edhe për qeveritë. Në këtë drejtim, jashtëzakonisht i rëndësishëm është momenti i daljes në tregun ndërkombëtar të kapitalit për t’i siguruar këto mjete nga jashtë. Që nga fillimi i vitit jemi të gatshëm që të hyjmë në tregun ndërkombëtar të kapitalit me eurobond. Megjithatë, vrojtojmë zhvillimet e tregjeve për emetim të eurobondit në moment optimal, siç vepruam vitin e kaluar.
“Rregulli i artë” gjatë huamarrjes dhe deficiti buxhetor
Rregulli i artë (“golden rule”) në huamarrje duhet të zbatohet gjatë një cikli të biznesit. Kjo do të thotë se në kushtet kur ekonomia është në fund të kurbës së ciklit të biznesit, rekomandohet deficit më i madh i buxhetit (si përqindje e PBB-së) për financimin e projekteve investuese dhe përkrahjen e likuiditetit. Në periudhë ekspansioni, deficiti i buxhetit duhet të jetë më i vogël për të krijuar rezerva (baferë) dhe hapësirë më të madhe fiskale për ndërhyrjet e ardhshme.
Konsolidimi fiskal në periudhë afatmesme është faktor i rëndësishëm në sigurimin e rritjes së qëndrueshme. E thënë thjesht, nëse dëshirojmë që ta financojmë rritjen, ndërkaq nuk kemi mjaftueshëm kursime vetanake, këtë mund ta bëjmë këtë përmes huamarrjes, por duhet të justifikohet ekonomikisht për të siguruar rritje të qëndrueshme. Nëse marrim hua sot, kjo do të thotë se duhet të kthehet nesër dhe kjo nënkupton që nëse investojmë sot, benefitet duhet të shihen edhe nesër, ose nëse një gjeneratë merr hua dhe një tjetër duhet ta kthejë atë, sigurisht që duhet t’i kenë edhe ato benefitet nga vendimi i tillë.
Kujdesi fiskal dhe solidariteti midis gjeneratave
Kërkesat për përkrahje të buxhetit, pothuajse gjithmonë arrijnë pa marrë parasysh anën e të hyrave të buxhetit. Shumica e këtyre kërkesave justifikohen plotësisht, pasi që kanë të bëjnë me përkrahjen financiare të kategorive më të ndjeshme të qytetarëve apo kompanive. Por,në kulmin e luftës politike, shpesh propozohen vlera të përkrahjes buxhetore, të cilat do të ishin shumë të larta edhe në rrethana normale ose të papranueshme nga vetë propozuesit, nëse do të ishin në pozita vendimmarrëse.
Prandaj nevojitet maturi fiskale (kujdes) që gjendja financiare e buxhetit të jetë në kahje të qëndrueshme. Kjo kahje e financave publike nënkupton respektimin e vazhdueshëm të parimit të solidaritetit midis gjeneratave, pra shmangien e tundimit për të marrë hua shumë lehtë dhe në barrë të një pjese të konsiderueshme të gjeneratave të tanishme dhe ato të ardhshme.
Me fjalë të tjera, me huamarrjet e reja rëndësi të veçantë i kushtojmë destinimit apo shfrytëzimit të atyre mjeteve. Aktualisht, buxheti huazon vetëm për financimin e shpenzimeve kapitale, përkatësisht për projekte investuese me rëndësi publike. Edhe me supozimin e multiplikatorëve më të ulët fiskalë në periudhë afatshkurtër, shpenzimet kapitale buxhetore kanë ndikim pozitiv në rritjen afatmesme dhe afatgjate. Rritja ekonomike dhe përkrahja e rimëkëmbjes ekonomike do të mundësojë uljen e borxhit publik si përqindje e PBB-së, që në periudhë afatmesme do të ulet nën 60% të PBB-së. Ky synim do të arrihet me konsolidim më të fuqishëm fiskal në periudhën e ardhshme, duke ulur deficitin buxhetor dhe duke krijuar hapësirë më të madhe fiskale për ndërhyrjet dhe sfidat e ardhshme.
Çmimi i financimit të politikave për tejkalimin e krizës dhe përkrahja e rritjes
Gjatë kësaj periudhe, temat kryesore të diskutimit me ekonomistë, biznesmenë, gazetarë, por edhe qytetarë janë “Si të ballafaqohemi me krizën? A ka para të mjaftueshme në buxhet? Ku t’i sigurojmë paratë?”. Mbizotëron qëndrimi se në kohë krize, gjëja më e rëndësishme është gjetja e zgjidhjeve për tejkalimin e saj dhe sigurimi i financave të mjaftueshme, ndërsa çmimi i financimit është në plan të dytë. Megjithatë, do shtoja se kur flasim për rritjen dhe zhvillimin, çmimi i financimit mbetet me rëndësi, gjegjësisht ai duhet të jetë më i ulët se normat e rritjes që gjeneron.
