Shqiptarët ortodoksë të Maqedonisë po rikthehen në vëmendje. Ka prej tyre që po pranojnë rrënjët shqiptare, të tjerë jo. Të çarë e përçarë me shqiptarët myslimanë, ata u asimiluan duke krijuar një identitet tjetër nga ai shqiptar, e duke u deklaruar në masë dërrmuese maqedonas.
Mes tyre edhe Mavrova, një zonë turistike kaq shumë e njohur, që fsheh pas gjurmët e rrënjët shqiptare, që pavarësisht asimilimit nuk janë zhdukur.” – kështu e nis dokumentarin “Të (mos) jesh shqiptar”, në emisionin “Exclusive” të televizionit Top Channel, gazetari i njohur Marin Mema, kushtuar Rekës së Epërme, Mavrovës, qendrës së saj. Gazetari në Mavrovë bisedon me disa banorë, të cilët flasin shqip, por nuk pranojnë se janë shqiptarë, ata thonë se janë maqedonë!
Në vazhdim të dokumentarit, Marin Mema thotë se: “Reka e Epërme, jo larg Dibrës së Madhe, dhe dikur pjesë e natyrshme e saj, ka patur fshatra të shumta, të cilët, sipas të dhënave të kohës së Perandorisë Osmane, por edhe ato më të vona, në masën 80 për qind jetoheshin nga shqiptarë të besimit ortodoks dhe atij mysliman Fillimisht bullgarët e më pas serbët vijuan skemat për asimilimin e këtij komuniteti.
Gjithçka vazhdoi në shekullin XIX, u ndal disa kohë për shkak të Luftës së Dytë Botërore, dhe mori trajtë të plotë e të dhunshme sidomos pas krijimit të Jugosllavisë, ose më saktë pas prishjes së Shqipërisë komuniste të Enver Hoxhës me Jugosllavinë e Titos.
Presioni i vazhdueshëm, dhuna në ndryshimin e mbiemrave, shkollimi i detyrueshëm vetëm në gjuhën sllave, e më pas edhe joshja me mënyra të ndryshme, çuan në një proces asimilimi dhe largimi masiv.
Kjo ishte e vetmja zgjidhje për këtë zonë të thellë por me zemër të madhe, që përballoi tepër shumë mbi kryet e saj, duke nisur nga humbja e detyruar e identitetit kombëtar.
Sot, masa dërrmuese e fshatrave të Rekës janë të zbrazëta pasi shumica e banorëve janë larguar. Mes tyre, vetëm kryeqendra Mavrova vazhdon të ruajë ritmin e jetës, e kjo vetëm falë turizmit.
Parku kombëtar i Mavrovës, i shpallur i tillë në vitin 1949, shtrihet në një hapësirë të gjerë, ku natyra e paprekur ofron bukuri të rralla, me florë dhe faunë mjaft të pasur, siç në të gjithë Rekën e Epërme.
Banorët të flasin në masë dërrmuese shqip, edhe pse nuk pranojnë të jenë të tillë. Shqiptarë në rrënjë, me gjuhë shqipe, dhe jo shqiptarë sot, edhe pse gjuha është po aty. Për intervista me kamerë të hapur nuk bëhet fjalë, gjithçka duhet bërë në fshehtësi.
Mjafton një kredhje bizneseve të zonës për të kuptuar e për të prekur të vërtetat e tyre, sigurisht jo në mënyrë të drejtpërdrejtë.
Edhe pyetjet duhet të jenë të kujdesshme, ose më mirë duhet të duken sa më natyrshme, për të mos lënë asnjë hije dyshimi.
Ndarja fetare ka qenë ajo që ka ndikuar më shumë. Makineria e propagandës sllave ka dhënë rezultatet e saj. Shumica e banorëve që flasin në shqip, ka të tjerë që dukshëm të kuptojnë, por nuk duan të të përgjigjen.
E pavarësisht kësaj, shqipja pasohet natyrshëm brez pas brezi, edhe pse shkolla nuk ka pasur kurrë, apo banorët detyroheshin dhunshëm të mos flisnin as rrugicave të fshatit gjuhën e tyre.
“Këtu kemi të ndryshëm, ka dhe shqiptarë, ka edhe serbë e bullgarë, të përzier janë. Por flasin edhe shqip, flasin. Nuk ka më Rekë, janë ngritur dhe kanë shkuar nga qytetet. Ka qenë njëherë, tani është zbrazur krejt”, thotë një banor.
Për të gjetur Rekën, Mavrovën e dikurshme, mjafton të shikosh fotografitë e vjetra. Dasmat karakteristike, luftëtarët, banorët e këtyre zonave, e gjithçka tjetër që flet për identitetin e tyre, përmes veshjeve e traditave të shumta.
Sigurisht ka shkuar kohë që nga kryengritja e 1913-s, që vinte si pasojë e shkëputjes nga toka amë. Një kryengritje që nisi nga Dibra, e arrinte deri në malin e Prishtinës, të Manastirit, Velesit, Gostivarit, Strugës e kështu me radhë. Ishte pikërisht 26 deri 28 shtatori i 13’tës, kur luftimet më të ashpra do të bëheshin pikërisht në Mavrovë e Kërçovë, ku trupat kryengritëse morën gjithçka nën kontroll, duke kërkuar bashkimin e menjëhershëm me Shqipërinë, çka tregohet edhe në dokumente të shumta të Arkivës shqiptare të Shtetit.
Më se 102 vjet më pas, shumëçka ka shkuar, është shuar, është mbuluar, ashtu si mjegulla që duket sikur do të përpijë gjithçka, edhe historinë.
Në Mavrovën e sotme nuk ka më asgjë të dukshme që të lidhë me identitetin e shkuar. Askush nuk tregon, askush nuk flet, askush nuk kërkon të thyejë realitetin e imponuar.
– “Moti sot nuk është i mirë. Se kur është i mirë, është tjetër gjë. Mjegulla ka rënë tashmë dhe nuk mund të shohësh liqenet”.
Shumica, nëse i pyet për gjuhën, të përgjigjen shkurt.
– “Po, e di, e kam mësuar”.
Mjafton pak për të kuptuar kaq shumë, e për të ndjekur përmes tyre gjurmët që të çojnë te të vërtetat.
Të vërteta, që s’kanë lidhje me nacionalizmat e sëmurë e aq më pak me thirrje për urrejtje, por thjesht dhe vetëm me historinë, atë histori që e kanë bërë njerëzit e këtyre zonave, e që është e dokumentuar dhe faktuar kudo, edhe pse nuk pranohet.
Përtej përpëlitjeve të sfilitura të politikës shqiptare në Maqedoni, një punë të jashtëzakonshme me këtë komunitet po bën sot shoqata “Josif Bageri”, që ka nisur të shkundë atë që dukej e humbur kohë më parë.
Atë që, megjithatë, flet ende kudo, edhe në Mavrovë, gjuhën shqipe.” – thotë në fund të dokumentarit, gazetari Marin Mema.
