Mund të themi se epidemia e llojit të ri të koronavirusit është zhvillimi më i rëndësishëm i shekullit 21-të. Në të vërtetë, kjo situatë bën që të vlerësohet që epidemia e koronavirusit do të sjellë me vete një transformim në shkallë globale. Më e theksuar në mesin e këtyre është që rendi botëror do të ndryshojë. Shumë ekspertë thonë që do të dalë një rend i ri botëror, duke sugjeruar që rendi aktual do të përballet me një presion ndryshimi. Natyrisht që nuk ka dyshim se ne do të hyjmë në një proces të ri në shkallë globale. Sidoqoftë, nuk është e mundur të thuhet se rendi botëror po përballet me një ndryshim rrënjësor pas epidemisë së koronavirusit dhe se kjo është e pashmangshme. Kjo qasje është në të vërtetë pjesë e një gjendje shpirtërore psikologjike të shkaktuar nga epidemia e koronavirusit. Atëherë, pse nuk është koronavirusi një ndërrues strukturor i lojës në shkallë globale? Për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje, është e nevojshme të shikojmë në fenomenin e rendit botëror dhe si evoluoi ai.
Kur shikojmë politikën botërore të pesë shekujve të fundit nga këndvështrimi i rregullit botëror, shohim se tre elemente themelore dalin në pah: shpërndarja e fuqisë, ekonomia politike dhe normat / rregullat ndërkombëtare. Ndërsa shpërndarja e pushtetit përcakton kursin themelor të konkurrencës (mes fuqive të mëdha), ekonomia politike përcakton drejtpërdrejt rregullat e sistemit, ndërsa normat ndërkombëtare përcaktojnë drejtpërdrejt proceset ndërkombëtare të shoqërimit. Për shembull, në një sistem, ku shpërndarja e pushtetit ndahet ndërmjet më shumë se tre shteteve, rendi botëror është shumëpolar, kur ai ndahet midis dy fuqive, ai është bipolar, dhe në rastet kur është një aktor i vetëm, ai është unipolar. Shihet se dinamika kryesore që mundëson kalimin e rendit botëror nga një lloj polariteti në tjetrin është lufta.
Ndërsa çdo luftë e madhe shkakton një ekuilibër të ri në shpërndarjen aktuale të fuqisë, rendi global rikonstruktohet në një paradigmë të re pas çdo lufte. Sistemi ekonomik dhe normat që formojnë thelbin e kësaj paradigme përcaktojnë pozicionet, rolet dhe mënyrat e veprimit të të tjerëve në një shkallë globale. Shtetet ose i përshtaten sistemit, ose e kundërshtojnë atë, ose bëjnë përpjekje për t’u bashkuar me sistemin për të përfituar nga ai. Në mënyrë që rendi botëror pas epidemisë së koronavirusit të zëvendësohet me një të rend të ri, duhet të vijë deri në një ndryshim në shpërndarjen e fuqisë aktuale. Paralelisht me këtë struktura ekonomike dhe aktori ose aktorët që do të kontrollojnë këtë strukturë bëjnë rregullime që do të shkaktojnë ndryshime në mekanizmat e punës së sistemit dhe duhen të jenë në gjendje që në boshtin e normave të reja të krijojnë regjime të reja globale.
Shihet që rendi aktual botëror bazohet në epërsinë amerikane në drejtim të shpërndarjes së fuqive, por nuk është unipolar. Gjatë viteve të fundit, nuk ka pasur ndonjë ndërprerje të konsiderueshme në shpërndarjen e fuqive. Për shembull, asnjë aktor që mund të përfshihet në kategorinë e madhësisë së mesme nuk arriti në statusin e fuqisë së madhe duke bërë ndonjë ndryshim në statusin e fuqisë. Ose fuqitë me status të fuqisë së madhe nuk arritën në pozitën e superfuqisë duke i rritur fuqitë e tyre materiale. Më e rëndësishmja është se nuk mund të thuhet se ShBA-ja, e cila ka një status të superfuqisë, nuk e ka ndryshuar statusin e saj të pushtetit dhe se aktorë të tillë si Kina kanë arritur statusin e superfuqisë. Gjithashtu nuk është e mundur të thuhet se ndryshimet e mëdha dhe të vogla në statusin e pushtetit të të gjithë aktorëve në shkallë globale kanë një natyrë statike. Sidoqoftë, edhe në sistemin global, duke përfshirë nënsistemet rajonale brenda këtij sistemi, nuk u përjetuan ndryshime të mëdha strukturore.
Nuk është e mundur të thuhet se të dhënat për parametrat e fuqisë që kemi aktualisht janë të mjaftueshme për të thënë se do të ketë një ndryshim të madh në shpërndarjen globale dhe rajonale të fuqisë pas epidemisë së koronavirusit. Nëse mundësia për lindjen e një situate të re në shpërndarjen globale të fuqisë për shkak të koronavirusit është e dobët, mund të themi se shtylla e parë dhe më e rëndësishmja e një rendi të ri botëror do të mbetet e njëjtë. Në këtë rast, niveli i dytë dhe i tretë që duhet të shikojmë duhet të jenë ekonomia dhe norma globale. Në të vërtetë është e mundur të shfaqet një qasje e ngjashme me ekonominë. Sepse ekonomia është ndoshta më e rëndësishmja midis parametrave të llogaritjes së energjisë.
Të dhënat aktuale ekonomike thonë se shpërndarja globale e energjisë nuk po përballet me një ndryshim drastik. Nëse realizohet skenari i keq (jo ai më i keqi), thuhet se humbjet me të cilat do të përballet ekonomia globale pas epidemisë së koronavirusit përbëjnë vetëm 5 për qind të ekonomisë totale globale. Prandaj, përveç nëse ndodhin zhvillime të papritura ekonomike, nuk do të ketë ndonjë ndarje të madhe nga rendi aktual ekonomik global. Nga ana tjetër, duket mjaftë e vështirë të pretendohet se normat globale (ekonomike, politike etj.) do të përfundojnë me koronavirusin. Por, a është e mundur që të shfaqet një rend i ri botëror në vend të rendit aktual nëse mundësia e ndryshimit në shpërndarjen e fuqisë nuk ka të ngjarë? Nuk është e mundur të përgjigjemi me “po” në këtë pyetje. Sidoqoftë, kemi shumë arsye për të kërkuar një ndryshim në shkallë globale. Mund të argumentojmë se ky ndryshim do të ndodhë nga ndryshimi i jetës së përditshme në proceset tona të shoqërimit, nga ndryshimi i funksioneve shtetërore deri te ndryshimi i shumë fakteve si liria, demokracia dhe nacionalizmi.
Autor: Profesor i asociuar Murat YEŞİLTAŞ
